ଭାରତ ଓ ଚୀନ ମଧ୍ୟରେ ସମ୍ପର୍କ ଗତ କିଛି ଦଶନ୍ଧି ଧରି ଜଟିଳ ରହିଛି । ଉଭୟ ଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ସୀମା ବିବାଦ, ରଣନୀତିକ ପ୍ରତିଯୋଗିତା ଓ ଭୂ-ରାଜନୈତିକ ସ୍ୱାର୍ଥର ସଂଘର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ତିବ୍ବତ ଓ ଦଲାଇ ଲାମା ସର୍ବଦା ଏକ ସମ୍ବେଦନଶୀଳ ପ୍ରସଙ୍ଗ ହୋଇ ରହିଛନ୍ତି । ଏବେ ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ଚୟନ ନେଇ ଚୀନ ଯେଉଁ ଭାବେ ହସ୍ତକ୍ଷେପ କରୁଛି, ତାହା ଭାରତ-ଚୀନ ସମ୍ପର୍କରେ ନୂଆ ତିକ୍ତତା ଆଣିପାରେ ବୋଲି ଆଶଙ୍କା ରହିଛି । ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ଜୀବନର ୯୦ ବର୍ଷ ପୂରଣ ହେବା ସହ ଭାରତ-ଚୀନର ସମ୍ବେଦନଶୀଳ ସମ୍ପର୍କ ମଧ୍ୟରେ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ପ୍ରସଙ୍ଗ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇପଡ଼ିଛି ।
ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ନେଇ ବିବାଦ ଦ୍ୱିପାକ୍ଷିକ ଉତ୍ତେଜନାରେ ଆଉ ଏକ ସ୍ତର ଯୋଗ କରୁଛି । ଏହା ୨୦୨୦ର ସୀମା ସଂଘର୍ଷ ଓ ଚୀନର ପାକିସ୍ତାନ ପ୍ରତି ସାମ୍ପ୍ରତିକ କୂଟନୈତିକ ସହଯୋଗ ପରେ ଜାରି ରହିଛି । ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ପ୍ରଶ୍ନ ବେଜିଂ ପାଇଁ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଧରି ଏକ ସମ୍ବେଦନଶୀଳ ବିଷୟ ହୋଇ ରହିଛି, ଯିଏ ତିବ୍ବତୀ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମ ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିବାକୁ ଚାହୁଁଛି । ୧୯୫୯ରେ ତିବ୍ବତରୁ ପଳାୟନ କରି ଆସିଥିବା ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କୁ ଆଶ୍ରୟ ଦେବା ପାଇଁ ଭାରତର ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଇ ଚୀନ ନାରାଜ ଅଛି । ସେ ତିବ୍ବତୀ ଧାର୍ମିକ ନେତାଙ୍କୁ ‘ବିଭାଜନକାରୀ’ ବୋଲି ଅଭିହିତ କରିଛି । ଦଲାଇ ଲାମା ନିଜର ସାଧୁ ପରି ପ୍ରତିଛବି ଓ ଶାନ୍ତିର ସନ୍ଦେଶ ସହ ଏବଂ ହଲିଉଡର ପ୍ରସିଦ୍ଧ ବ୍ୟକ୍ତିତ୍ୱ ଓ ବିଶ୍ୱ ସାଂସ୍କୃତିକ ଅଭିଜାତ ସଦସ୍ୟମାନଙ୍କ ସମେତ ତାଙ୍କ ଅନୁଯାୟୀମାନଙ୍କ କାରଣରୁ ଚୀନ ପାଇଁ ଏକ ଅସୁବିଧା ହୋଇପଡ଼ିଛନ୍ତି । ଏହା ତିବ୍ବତୀ ବୌଦ୍ଧମାନଙ୍କ ଧାର୍ମିକ ନେତୃତ୍ୱର ପ୍ରତିଷ୍ଠାନକୁ କମ୍ୟୁନିଷ୍ଟ ଏକଛତ୍ରବାଦ ଲୋପ କରିବାକୁ ଚୀନର ଇଚ୍ଛାକୁ ବଢ଼ାଇଛି ।
ଭାରତ ଚୀନର ଦାବି ଖାରଜ କଲା
ଭାରତ ପାଇଁ ଏହା କେବଳ ତିବ୍ବତର ମାମଲା ନୁହେଁ, ବରଂ ନିଜର ସୁରକ୍ଷା, ରଣନୀତିକ ସ୍ୱାର୍ଥ ଓ ଧାର୍ମିକ-ରାଜନୈତିକ ସନ୍ତୁଳନର ମଧ୍ୟ ମାମଲା । ଯଦିଓ ଭାରତ ଗୁରୁବାର ଦିନ ଚୀନର ଏହି ଦାବିକୁ ଦୃଢ଼ତାର ସହ ଖାରଜ କରିଛି ଯେ ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ଚୟନ କରିବାରେ ତାହାର ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ଅଧିକାର ଅଛି । ଭାରତ ଜୋର ଦେଇ କହିଛି ଯେ ଏହି ପ୍ରସଙ୍ଗରେ କେବଳ ତିବ୍ବତୀ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ନେତା ଓ ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ବୌଦ୍ଧ ପରମ୍ପରାଙ୍କ ଇଚ୍ଛା ଅନୁସାରେ ହିଁ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନିଆଯାଇପାରିବ । ଆସନ୍ତୁ ବୁଝିବା ଏହି ବିବାଦର ମୂଳ କ’ଣ, ଚୀନ କାହିଁକି ଏତେ ଆକ୍ରମଣାତ୍ମକ ହେଉଛି, ଏହା ଭାରତ-ଚୀନ ସମ୍ପର୍କ ଉପରେ କ’ଣ ପ୍ରଭାବ ପକାଇପାରେ ।
ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ପୁନର୍ଜନ୍ମ ପରମ୍ପରା
ତିବ୍ବତୀ ବୌଦ୍ଧ ପରମ୍ପରା ଅନୁସାରେ ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କର ପୁନର୍ଜନ୍ମ ହୋଇଥାଏ । ବର୍ତ୍ତମାନର ୧୪ତମ ଦଲାଇ ଲାମା ହେଉଛନ୍ତି ତେନଜିନ ଗ୍ୟାତ୍ସୋ, ଯିଏ ୧୯୩୫ରେ ତିବ୍ବତରେ ଜନ୍ମଗ୍ରହଣ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ତାଙ୍କ ପୁନର୍ଜନ୍ମର ଖୋଜ ଧାର୍ମିକ ପଦ୍ଧତିରେ ହୋଇଥାଏ । କିନ୍ତୁ ଚୀନ ଚାହୁଁଛି ଯେ ପରବର୍ତୀ ଦଲାଇ ଲାମା ବେଜିଂର ଅନୁମୋଦନ ସହ ତିବ୍ବତରେ ଚୟନ ହେଉ । ଏଥିପାଇଁ ସେ ୨୦୦୭ରେ ଏକ ଆଇନ (State Religious Affairs Bureau Order No. 5) ପାସ କରିଥିଲା । ଏହା ଅନୁସାରେ ଯେକୌଣସି ପୁନର୍ଜନ୍ମ ପାଇଁ ସରକାରୀ ଅନୁମୋଦନ ଆବଶ୍ୟକ । ଦଲାଇ ଲାମା ପୂର୍ବରୁ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଛନ୍ତି ଯେ ତାଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ତିବ୍ବତରେ ନୁହେଁ, ଭାରତ କିମ୍ବା କୌଣସି ସ୍ୱାଧୀନ ଦେଶରେ ଚୟନ ହେବ । ସେ ଏପରି ମଧ୍ୟ କହିଛନ୍ତି ଯେ ସେ ନିଜର ପୁନର୍ଜନ୍ମ ବନ୍ଦ କରିପାରନ୍ତି। ଅର୍ଥାତ୍ ଆଗାମୀ ସମୟରେ ଦୁଇଟି ଭିନ୍ନ ଦଲାଇ ଲାମା ହୋଇପାରନ୍ତି—ଗୋଟିଏ ବେଜିଂ ସମର୍ଥିତ ଓ ଅନ୍ୟଟି ତିବ୍ବତୀ ନିର୍ବାସିତ ସରକାର ଓ ବିଶ୍ୱ ବୌଦ୍ଧ ସମୁଦାୟ ସମର୍ଥିତ । ଏହି କଥା ହିଁ ଚୀନକୁ ଅସହଜ କରୁଛି।
ଚୀନକୁ କ’ଣ ବ୍ୟତିବ୍ୟସ୍ତ କରୁଛି ?
ଚୀନ, ତିବ୍ବତକୁ ନିଜର ସାର୍ବଭୌମତ୍ୱ ଓ ଅଖଣ୍ଡତାର ଅଂଶ ମାନେ । ତିବ୍ବତୀ ସ୍ୱାଧୀନତା ଆନ୍ଦୋଳନ ଓ ନିର୍ବାସିତ ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ଲୋକପ୍ରିୟତାକୁ ଚୀନ୍ ନିଜ ପାଇଁ ରାଜନୈତିକ ବିପଦ ମାନେ। ଚୀନ ପାଇଁ ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବା ଜରୁରୀ, ଯାହା ଦ୍ୱାରା ବେଜିଂ, ତିବ୍ବତରେ ରାଜନୈତିକ ସ୍ଥିରତା ବଜାୟ ରଖିପାରିବ, ତିବ୍ବତୀ ସଂସ୍କୃତି ଓ ଧର୍ମ ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ରଖିପାରିବ ଏବଂ ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ସ୍ତରରେ ନିର୍ବାସିତ ତିବ୍ବତୀମାନଙ୍କ ସ୍ୱରକୁ ଦୁର୍ବଳ କରିପାରିବ । ସେହିପରି ଭାରତର ରଣନୀତିକ ଚାପକୁ କମ କରିପାରିବ। ଚୀନକୁ ଭୟ ଅଛି ଯେ ଯଦି ଭାରତରେ ନିର୍ବାସିତ ତିବ୍ବତୀ ସମୁଦାୟ ନୂଆ ଦଲାଇ ଲାମା ଚୟନ କରେ, ତେବେ ଏହା ଲଦାଖ, ଅରୁଣାଚଳ ଓ ସିକ୍କିମରେ ଚୀନ ବିରୋଧୀ ମନୋଭାବକୁ ବଢାଇପାରେ । ସେହିପରି ଏହା ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ମଞ୍ଚରେ ବେଜିଂର ପ୍ରତିଛବି ଖରାପ କରିପାରେ।
ଭାରତ-ଚୀନ ସମ୍ପର୍କ ଉପରେ ପ୍ରଭାବ
୧୯୫୯ରେ ଯେତେବେଳେ ଦଲାଇ ଲାମା ଭାରତ ଆସିଥିଲେ, ସେତେବେଳୁ ଭାରତ-ଚୀନ ସମ୍ପର୍କ ଉତ୍ତେଜନାପୂର୍ଣ୍ଣ ହୋଇପଡ଼ିଥିଲା । ତତ୍କାଳୀନ ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଜବାହରଲାଲ ନେହେରୁ ମାନବୀୟ ଆଧାରରେ ଦଲାଇ ଲାମା ଓ ହଜାର ହଜାର ତିବ୍ବତୀଙ୍କୁ ଆଶ୍ରୟ ଦେଇଥିଲେ। ଚୀନ ଏହାକୁ ନିଜର ସାର୍ବଭୌମତ୍ୱ ବିରୁଦ୍ଧରେ ମାନିଥିଲା। ୧୯୬୨ର ଭାରତ-ଚୀନ ଯୁଦ୍ଧରେ ତିବ୍ବତ ଓ ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ପ୍ରସଙ୍ଗ ଏକ କାରଣ ଥିଲା। ଏହାପରେ ଉଭୟ ଦେଶ ମଧ୍ୟରେ ଅବିଶ୍ୱାସର ବାତାବରଣ ରହିଥିଲା । ୧୯୯୦ ଦଶକରେ ଗେଧୁନ ଚୋଏକ୍ୟୀ ନ୍ୟିମାଙ୍କ ରହସ୍ୟମୟ ଭାବେ ଅନ୍ତର୍ଦ୍ଧାନ ହେବା ପରେ ଚୀନ ବିବାଦାସ୍ପଦ ଭାବେ ନିଜର ପଞ୍ଚେନ ଲାମା ପ୍ରତିଷ୍ଠା କରିଥିଲା । ଗେଧୁନ ଚୋଏକ୍ୟୀ ନ୍ୟିମା ସେହି ବାଳକ ଥିଲେ ଯାହାଙ୍କୁ ଦଲାଇ ଲାମା ତିବ୍ବତୀ ବୌଦ୍ଧମାନଙ୍କ ପାଇଁ ଦ୍ୱିତୀୟ ସବୁଠାରୁ ସମ୍ମାନିତ ବ୍ୟକ୍ତି ଭାବେ ଚୟନ କରିଥିଲେ। ପଞ୍ଚେନ ଲାମା ତିବ୍ବତୀମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସ୍ୱୀକୃତି ହାସଲ କରିବାରେ ବିଫଳ ହୋଇଥିଲେ, ଯାହା ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ନେଇ ସମାନ ହସ୍ତକ୍ଷେପର ଆଶଙ୍କାକୁ ବଢାଇଛି ।
ଏବେ ଚୀନ ସହ ସମ୍ପର୍କ କିପରି
୨୦୨୦ରେ ଲଦାଖରେ ଗାଲୱାନ ହିଂସା ପରେ ଉଭୟ ଦେଶର ସମ୍ପର୍କ ବହୁତ ଖରାପ ହୋଇଛି । ଭାରତ ନିକଟରେ ଅରୁଣାଚଳ ପ୍ରଦେଶରେ ଭିତ୍ତିଭୂମି ବଢାଇଛି, ଯାହା ଚୀନକୁ ଅସୁବିଧାରେ ପକାଇଛି । ଭାରତରେ ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ବର୍ଦ୍ଧିତ ଗତିବିଧି ଓ ତିବ୍ବତୀ ନିର୍ବାସିତ ସରକାରର ଉପସ୍ଥିତି ଚୀନକୁ ରଣନୀତିକ ଭାବେ ଅସୁବିଧାରେ ପକାଇଛି । ନିକଟରେ ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ନେଇ ଚୀନର ବୟାନବାଜୀ ଓ ଭାରତର ପକ୍ଷ ନେବା, ଉଭୟେ ଏକ ସଙ୍କେତ ଯେ କେହି ଏହି ମୁଦ୍ଦାକୁ ହାଲୁକାରେ ନେବେ ନାହିଁ। ଯଦି ଭାରତ ନିର୍ବାସିତ ତିବ୍ବତୀ ସମୁଦାୟ ଦ୍ୱାରା ଚୟନିତ ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କୁ ମାନ୍ୟତା ଦିଏ, ତେବେ ଏହା ବେଜିଂ ପାଇଁ ସିଧାସିଧି ରାଜନୈତିକ ଚ୍ୟାଲେଞ୍ଜ ହେବ। ଏହା ଉଭୟ ମଧ୍ୟରେ ସୀମା ଆଲୋଚନାକୁ ପ୍ରଭାବିତ କରିବ । ଉଭୟ ଦେଶର ବାଣିଜ୍ୟିକ ଓ କୂଟନୈତିକ ସମ୍ପର୍କ ଆହୁରି ତିକ୍ତ ହୋଇପାରେ। ଏହା ବ୍ୟତୀତ ଚୀନ ପାକିସ୍ତାନକୁ ଭାରତ ବିରୋଧୀ ପଦକ୍ଷେପ ପାଇଁ ଆହୁରି ଉସୁକାଇପାରେ । ଏହା ମଧ୍ୟ ସମ୍ଭବ ଯେ ଭାରତ ତାଇୱାନ, ହଂକଂ ଓ ଦକ୍ଷିଣ ଚୀନ ସାଗର ଉପରେ ଖୋଲାଖୋଲି ବୟାନ ଦେଇପାରେ ।
ସମାରୋହରେ ଯୋଗ ଦେବେ ରିଜିଜୁ
ସାଂସଦୀୟ ବ୍ୟାପାର ଓ ଅଳ୍ପସଂଖ୍ୟକ ମନ୍ତ୍ରୀ କିରେନ ରିଜିଜୁ ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ଜନ୍ମଦିନ ସମାରୋହରେ ଭାରତର ପ୍ରତିନିଧିତ୍ୱ କରିବେ । କିରେନ ରିଜିଜୁ କହିଛନ୍ତି, “ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ପଦ କେବଳ ତିବ୍ବତୀମାନଙ୍କ ପାଇଁ ନୁହେଁ, ବରଂ ବିଶ୍ୱଭରରେ ତାଙ୍କ ଲକ୍ଷ ଲକ୍ଷ ଅନୁଯାୟୀଙ୍କ ପାଇଁ ଅତ୍ୟନ୍ତ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ। ଶତାବ୍ଦୀ ପୁରୁଣା ବୌଦ୍ଧ ପରମ୍ପରା ଅନୁସାରେ ତାଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ନେଇ ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେବାର ଅଧିକାର କେବଳ ତାଙ୍କ ପାଖରେ ଅଛି । ସେ ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ଏହି ଘୋଷଣା ଉପରେ ଚୀନର ଆପତ୍ତିକୁ ଅନୁଚିତ ହସ୍ତକ୍ଷେପ ବୋଲି କହି ଖାରଜ କରିଛନ୍ତି ଯେ ତାଙ୍କ ପାଖରେ ତାଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ କିଏ ହେବ ତାହା ନିର୍ଦ୍ଧାରଣ କରିବାର ବିଶେଷ ଅଧିକାର ଅଛି। ଏହି ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ତିବ୍ବତୀ ବୌଦ୍ଧମାନଙ୍କ ଗେଲୁଗ ଶାଖାର ୯୦ ବର୍ଷୀୟ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ମୁଖ୍ୟଙ୍କ ପରେ ଆସିଛି, ଯିଏ ଜୋର ଦେଇ କହିଛନ୍ତି ଯେ ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ପରମ୍ପରା ତାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ମଧ୍ୟ ଜାରି ରହିବ ଏବଂ ତାଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀଙ୍କ ଚୟନ ତାଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ପ୍ରତିଷ୍ଠିତ ଏକ ଅଲାଭଜନକ ସଂସ୍ଥା ଗଦେନ ଫୋଡରଙ୍ଗ ଟ୍ରଷ୍ଟ ଦ୍ୱାରା କରାଯିବ ।
ବାହାରୁ ହସ୍ତକ୍ଷେପ ସହିବ ନାହିଁ ଭାରତ
କିରେନ ରିଜିଜୁଙ୍କ ବୟାନ ଚୀନର ସେହି ଦାବିର ସିଧାସିଧି ଉତ୍ତର, ଯେଉଁଥିରେ ଚୀନ କହିଆସୁଛି ଯେ ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ଚୟନ କରିବାର ଅଧିକାର ଚୀନୀ ସରକାରଙ୍କ ପାଖରେ ଅଛି। ଭାରତ ଏହି ମାମଲାରେ ଦଲାଇ ଲାମା ଓ ତିବ୍ବତୀ ବୌଦ୍ଧ ପରମ୍ପରାଙ୍କ ସହ ଠିଆ ହୋଇଛି ଏବଂ ତାଙ୍କ ନିଷ୍ପତ୍ତିକୁ ସମର୍ଥନ କରୁଛି। ଭାରତ ଚୀନକୁ ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଦେଇଛି ଯେ ସେ ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ମାମଲାରେ କୌଣସି ବାହାରୁ ହସ୍ତକ୍ଷେପକୁ ଗ୍ରହଣ କରିବ ନାହିଁ । ଏହା ଭାରତର ଦୃଢ଼ ଆଭିମୁଖ୍ୟକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରୁଛି ଯେ ଏହା ଏକ ଧାର୍ମିକ ଓ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ମାମଲା, ଯେଉଁଥିରେ ରାଜନୈତିକ ହସ୍ତକ୍ଷେପ ଅନୁଚିତ । ଭାରତ ଦଲାଇ ଲାମା ଓ ନିର୍ବାସିତ ତିବ୍ବତୀ ସମୁଦାୟକୁ ନିରନ୍ତର ସମର୍ଥନ ଦେଇ ଆସୁଛି। ଦଲାଇ ଲାମା ୧୯୫୯ରୁ ଭାରତରେ ରହୁଛନ୍ତି ଏବଂ ଭାରତ ତାଙ୍କୁ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ନେତା ଭାବେ ମାନ୍ୟତା ଦେଇଛି। ଯଦିଓ ଭାରତ ତିବ୍ବତର ସ୍ୱାଧୀନତାର ଔପଚାରିକ ଭାବେ ଓକାଲତି କରୁ ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ସେ ଚୀନର ତିବ୍ବତ ଉପରେ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ନେଇ ନିଜର ଚିନ୍ତାକୁ ପରୋକ୍ଷ ଭାବେ ପ୍ରକାଶ କରିପାରେ। ଦଲାଇ ଲାମାଙ୍କ ଉତ୍ତରାଧିକାରୀ ମୁଦ୍ଦା ତିବ୍ବତର ଭବିଷ୍ୟତ ଓ ତିବ୍ବତୀ ବୌଦ୍ଧ ଧର୍ମର ପରିଚୟ ପାଇଁ ଗୁରୁତ୍ୱପୂର୍ଣ୍ଣ ।
