କିଛି ଦିନ ପରେ ମଣ୍ଡପକୁ ଆସିବେ ମା’ ଦୁର୍ଗା କିନ୍ତୁ ମା’ଙ୍କ ମୁଖରେ ବଙ୍ଗଳା ପ୍ରଭାବକୁ ଦେଖି ପାରୁଛନ୍ତି କି ?
ଓଡ଼ିଶାର ସଂସ୍କୃତିରେ ମାତୃ ଉପାସନା ନୂଆ ନୁହେଁ । ଓଡ଼ିଶା ଯେତିକି ପୁରୁଣା ସମ୍ଭବତଃ ତା’ଠାରୁ ଅଧିକ ପୁରୁଣା ଓଡ଼ିଶାରେ ମାତୃ ଆରାଧନା । ମା’ ଏଠାରେ ଶକ୍ତିର ପ୍ରତୀକ ଭାବେ ପୂଜିତ ହୁଅନ୍ତି । କିନ୍ତୁ ଓଡ଼ିଶାରେ ମୃଣ୍ମୟ ମୂର୍ତ୍ତି ପୂଜା ଦେଢଶହ ବର୍ଷରୁ ଅଧିକ ନୁହେଁ । ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ କାଳରେ ସୂର୍ଯ୍ୟାସ୍ତ ଆଇନ ଆସିବା ପରେ ଓଡ଼ିଶାର ଅନେକ ଜମିଦାରୀ ବଙ୍ଗାଳୀଙ୍କ ହାତକୁ ଗଲା । କଲିକତାରେ ସୂର୍ଯ୍ୟାସ୍ତ ପୂର୍ବରୁ ଖଜଣା ଦେଇ ପାରିନଥିବା ଓଡ଼ିଆ ଜମିଦାରଙ୍କ ଜମିଦାରୀକୁ ବଙ୍ଗାଳୀ ଭଦ୍ରଲୋକ ନିଲାମ ଧରିଥିଲେ । ଜମିଦାରୀ କିଣିବା ପରେ ଏହି ବଙ୍ଗାଳୀଙ୍କ ଓଡିଶା ଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ସେମାନେ ଓଡ଼ିଶାକୁ ନିଜ ସଂସ୍କୃତି ମଧ୍ୟ ନେଇ ଆସିଥିଲେ । ବିଶେଷକରି ଦୂର୍ଗା ପୂଜା । କଟକରେ ବ୍ରିଟିଶ ଅମଳରେ ଦୁର୍ଗା ପୂଜା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । କିନ୍ତୁ କିଛି କୁହନ୍ତି ଯେ, ଚୈତନ୍ୟଙ୍କ ସହ ଓଡ଼ିଶା ଆସିଥିବା କିଛି ବଙ୍ଗାଳୀ ଭକ୍ତ ଓଡ଼ିଶାରେ ସ୍ଥାୟୀ ଭାବେ ରହିଯାଇଥିଲେ । ଆଉ ସେମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଓଡ଼ିଶାରେ ମୃଣ୍ମୟ ବା ମାଟିର ମୂର୍ତ୍ତି ପୂଜା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା । ବ୍ରିଟିଶ ଅମଳରେ ବଙ୍ଗଳାରୁ ଆସୁଥିବା କାରିଗର ମୂର୍ତ୍ତି ଗଢୁଥିଲେ । ତେଣୁ ମୂର୍ତ୍ତି ଉପରେ ବଙ୍ଗଳା ଛାପ ରହୁଥିଲା । କିନ୍ତୁ ତା’ ଭିତରେ ବି ଓଡ଼ିଆ ପ୍ରଭାବ ପୂରାପୁରି ଲିଭି ଯାଇନଥିଲା । ଏବେ କିନ୍ତୁ ଆପଣ ଯେଉଁ ପୂଜା ମଣ୍ଡପକୁ ଯାଆନ୍ତୁ ମୂର୍ତ୍ତିକୁ ଯଦି ସୁକ୍ଷ୍ମ ଭାବେ ଦେଖିବେ,ତେବେ ଏହା ଉପରେ ବଙ୍ଗାଳୀ ଶୈଳୀର ପ୍ରଭାବ ସ୍ପଷ୍ଟ ଭାବେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିବ । କହିବାର କଥା ହେଲା ,ଧିରେଧିରେ ମଣ୍ଡପରେ ଶୋଭା ପାଉଥିବା ମୃଣ୍ମୟ ମୂର୍ତ୍ତି ଅଣ-ଓଡ଼ିଆ ଲାଗିଲେଣି । ତେବେ ଦୁଇ ଶୈଳୀ ମଧ୍ୟରେ ପାର୍ଥକ୍ୟ କ’ଣ ? ଆସନ୍ତୁ ଜାଣିବା..
ପ୍ରଭାବର ମୁଖ୍ୟ ଦିଗ ।
ମୂର୍ତ୍ତିର ଗଠନ ଓ ଡିଜାଇନ : ଓଡ଼ିଶାରେ ଦୁର୍ଗା ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକ ପ୍ରାୟତଃ ବଙ୍ଗଳା ଶୈଳୀରେ ନିର୍ମିତ ହୁଏ, ଯେଉଁଥିରେ ଦେବୀ ଦୁର୍ଗାଙ୍କୁ ଚାରି ଭୁଜା ବିଶିଷ୍ଟ, ସିଂହ ଉପରେ ଆରୂଢ଼ ଏବଂ ମହିଷାସୁରକୁ ବଧ କରୁଥିବା ଅବସ୍ଥାରେ ଚିତ୍ରଣ କରାଯାଇଥାଏ। ଏହା କୁମାରଟୁଲି (କୋଲକାତା) ଶୈଳୀରୁ ପ୍ରେରିତ, ଯେଉଁଠାରେ ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ସୌନ୍ଦର୍ଯ୍ୟବୋଧ ଏବଂ ଅଳଙ୍କାରିକ ବିବରଣୀ ଉପରେ ଗୁରୁତ୍ୱ ଦିଆଯାଇଥାଏ।
ସାଙ୍ଗୀଦେବତାଙ୍କ ଉପସ୍ଥାପନା : ଓଡ଼ିଶାର ଅନେକ ଦୁର୍ଗାପୂଜା ପାଣ୍ଡାଲରେ ଦେବୀ ଦୁର୍ଗାଙ୍କ ସହ ଗଣେଶ, କାର୍ତ୍ତିକ, ଲକ୍ଷ୍ମୀ ଏବଂ ସରସ୍ୱତୀଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତି ମଧ୍ୟ ରଖାଯାଇଥାଏ, ଯାହା ବଙ୍ଗଳାର ପାରମ୍ପରିକ ‘ଚାଲଚିତ୍ର’ ଶୈଳୀର ଏକ ପ୍ରମୁଖ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ।
ଶିଳ୍ପୀ ଓ କାରୁଶିଳ୍ପ : ଓଡ଼ିଶାରେ, ବିଶେଷତଃ କଟକରେ, ଦୁର୍ଗାପୂଜା ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମାଣ ପାଇଁ ଅନେକ ସମୟରେ ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗରୁ ଶିଳ୍ପୀମାନଙ୍କୁ ଡକାଯାଇଥାଏ, ଯେଉଁମାନେ କୁମାରଟୁଲି ଶୈଳୀରେ ପାରଙ୍ଗମ। ଏହା ମୂର୍ତ୍ତିର ନିର୍ମାଣ ଶୈଳୀ, ରଙ୍ଗ ଏବଂ ଅଳଙ୍କାରରେ ବଙ୍ଗଳାର ପ୍ରଭାବକୁ ଆହୁରି ସ୍ପଷ୍ଟ କରିଥାଏ।
ସାଂସ୍କୃତିକ ବିନିମୟ : ଓଡ଼ିଶା ଓ ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗ ମଧ୍ୟରେ ନିକଟତା ଏବଂ ଐତିହାସିକ ସାଂସ୍କୃତିକ ବିନିମୟ ମଧ୍ୟ ଏହି ପ୍ରଭାବର ଏକ କାରଣ। କଟକରେ ଦୁର୍ଗାପୂଜାର ଇତିହାସ ୧୫୦ ବର୍ଷରୁ ଅଧିକ ପୁରୁଣା, ଏବଂ ଏହା ବଙ୍ଗଳା ସଂସ୍କୃତି ସହ ଜଡ଼ିତ ବଙ୍ଗାଳୀ ସମ୍ପ୍ରଦାୟଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ଆରମ୍ଭ ହୋଇଥିଲା, ଯାହା ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମାଣରେ ବଙ୍ଗଳା ଶୈଳୀକୁ ଆଣିଥିଲା।
ଓଡ଼ିଶାର ନିଜସ୍ୱ ଅବଦାନ: ଯଦିଓ ବଙ୍ଗଳା ଶୈଳୀର ପ୍ରଭାବ ରହିଛି, ଓଡ଼ିଶାର ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମାଣରେ ସ୍ଥାନୀୟ ସ୍ପର୍ଶ ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାଏ। ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, କଟକରେ ରଜତ ଓ ସ୍ୱର୍ଣ୍ଣ ଫିଲିଗ୍ରୀ କାମ (ଚାନ୍ଦି ତାରକାମ) ଦୁର୍ଗା ମୂର୍ତ୍ତିର ଅଳଙ୍କାରରେ ବ୍ୟବହୃତ ହୁଏ, ଯାହା ଓଡ଼ିଶାର ନିଜସ୍ୱ କାରୁଶିଳ୍ପ ପରମ୍ପରାକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରିଥାଏ। ଏହା ବ୍ୟତୀତ, ଓଡ଼ିଶାର ପାଣ୍ଡାଲଗୁଡ଼ିକରେ ସ୍ଥାନୀୟ ସଂସ୍କୃତି ଓ ପରମ୍ପରା ସହ ଜଡ଼ିତ ଥିମ୍ ମଧ୍ୟ ଦେଖାଯାଇଥାଏ, ଯାହା ବଙ୍ଗଳା ଶୈଳୀ ସହ ମିଶ୍ରିତ ହୋଇ ଏକ ନିଆରା ରୂପ ପ୍ରଦାନ କରିଥାଏ। ଓଡ଼ିଶାର ଦୁର୍ଗାପୂଜାର ମୃଣ୍ମୟ ମୂର୍ତ୍ତି ଶୈଳୀ ବଙ୍ଗଳାର ମୂର୍ତ୍ତି ନିର୍ମାଣ ଶୈଳୀ ଦ୍ୱାରା ନିଶ୍ଚିତ ଭାବେ ପ୍ରଭାବିତ ହୋଇଛି। ଓଡ଼ିଶାରେ, ବିଶେଷତଃ କଟକ, ଭୁବନେଶ୍ୱର ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସହରୀ ଅଞ୍ଚଳରେ ପାଳିତ ହେଉଥିବା ଦୁର୍ଗାପୂଜାରେ ମୃଣ୍ମୟ (ମାଟିରେ ନିର୍ମିତ) ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକରେ ପଶ୍ଚିମବଙ୍ଗର ପାରମ୍ପରିକ ଶୈଳୀର ପ୍ରଭାବ ସ୍ପଷ୍ଟ ଦେଖାଯାଏ।
ତେବେ ଉଭୟ ଶୈଳୀ ମଧ୍ୟରେ ଫରକ କ’ଣ ? ବଙ୍ଗଳାର କୁମାରଟୁଲୀ ମୂର୍ତ୍ତିକଳା ଓ ଓଡ଼ିଶାର ପାରମ୍ପାରିକ ମୂର୍ତ୍ତି ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରମୁଖ ଫରକ ରହିଛି ଦେବୀଙ୍କ ମୁଖମଣ୍ଡଳରେ । ଓଡ଼ିଶା ଦୁର୍ଗାଙ୍କ ମୃଣ୍ମୟ ମୂର୍ତ୍ତିର ମୁହଁ ଓ ବଙ୍ଗଳା ମୂର୍ତ୍ତିର ମୁହଁ ମଧ୍ୟରେ କିଛି ପ୍ରମୁଖ ଫରକ ରହିଥାଏ ।
ଦେବୀଙ୍କ ଆଖିର ଚିତ୍ରଣ ଓଡ଼ିଆ ଶୈଳୀ: ଓଡ଼ିଆ ଶୈଳୀରେ ଦେବୀଙ୍କ ଆଖି ସାଧାରଣତଃ ପ୍ରକୃତିକ ଶୈଳୀରେ ଏବଂ ଏହାର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ହୁଏ ଏକ ସ୍ଥିର ଓ ଶାନ୍ତ ଭାବରେ, ଯାହା ଦେବୀଙ୍କର ଦୟାଳୁ ଓ ସମ୍ମାନିତ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତିକୁ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରିଥାଏ। ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ବଙ୍ଗଳା ଶୈଳୀରେ, ଦେବୀଙ୍କ ଆଖି ଅଧିକ ଶକ୍ତିଶାଳୀ ଏବଂ ଗଭୀର ଭାବରେ ଚିତ୍ରିତ ହୁଏ, ଯାହା ଦେବୀଙ୍କର ଦୟା କିମ୍ବା କ୍ରୋଧକୁ ଦର୍ଶାଇଥାଏ। ଏଠାରେ, ଆଖିଗୁଡ଼ିକୁ ଅଧିକ ପ୍ରକୃତିକ ଏବଂ ଉତ୍ତେଜିତ ଭାବରେ ଚିତ୍ରଣ କରାଯାଏ। ମୁହଁର ରୂପ ଓ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି । ଓଡ଼ିଆ ଶୈଳୀର ଦୁର୍ଗାଙ୍କ ମୂର୍ତ୍ତିରେ, ଦେବୀଙ୍କ ମୁହଁ ସାଧାରଣତଃ ଶାନ୍ତି ଓ କ୍ଷମାର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତ କରିଥୈଓ । ଦେବୀଙ୍କର ମୁହଁରେ ଅଧିକ ଭାବେ ଦୟାଳୁତା ଏବଂ କୃପା ଦର୍ଶାଏ, ଯାହା ସାଧାରଣତଃ ଦେବୀଙ୍କର ସମ୍ବେଦନାଶୀଳତାକୁ ପ୍ରଦର୍ଶିତ କରେ।
ଆନ୍ୟପକ୍ଷରେ ବଙ୍ଗଳା ଶୈଳୀରେ, ଦେବୀଙ୍କ ମୁହଁ ଅଧିକ କ୍ରୋଧକୁ ପରିପ୍ରକାଶ କରେ । ବଙ୍ଗଳା ଶୈଳୀରେ ଦେବୀଙ୍କର ମୁହଁର ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ଶକ୍ତି ଏବଂ ନ୍ୟାୟର ପ୍ରତୀକ ହୁଏ। ଏଠାରେ ମୁହଁର ଆକୃତି ଓ ଶେପ୍ ଅଧିକ ଗୋଲାକାର ହୋଇଥାଏ । ବଙ୍ଗଳା ଶୈଳୀରେ ଦେବୀ ଦୁର୍ଗାଙ୍କ ଆଖି ଅଧିକ ଲମ୍ବା ହୋଇଥାଏ । ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଓଡ଼ିଶା ଶୈଳୀରେ ଆଖି କମ ଲମ୍ବା ଓ ଅଧିକ ଗୋଲାକାର ହୋଇପାରେ। ଓଡ଼ିଶାରେ ଆଖିରେ ପଟ୍ଟଚିତ୍ର ଶୈଳୀର ପ୍ରଭାବ ଦେଖାଯାଇଥାଏ, ଯେଉଁଥିରେ ସ୍ପଷ୍ଟ ରେଖା ଓ ସରଳ ରଙ୍ଗର ବ୍ୟବହାର ହୋଇଥାଏ। ଏହା ଆଖିକୁ ଏକ ସୌମ୍ୟ ଓ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ରୂପ ଦେଇଥାଏ। ଓଡ଼ିଶାର ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକରେ ଆଖିରେ କମ ନାଟକୀୟତା ଓ ଅଧିକ ଶାନ୍ତ ଅଭିବ୍ୟକ୍ତି ଦେଖାଯାଇଥାଏ, ଯାହା ଓଡ଼ିଶାର ମନ୍ଦିର ଶିଳ୍ପ ଓ ପଟ୍ଟଚିତ୍ରରେ ଦେଖାଯାଉଥିବା ଦେବୀ ମୂର୍ତ୍ତିଗୁଡ଼ିକର ପ୍ରଭାବକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରିଥାଏ।
ALSO READ https://purvapaksa.com/surya-grahan-and-chandra-grahan-in-september-2025/
