କୋଲ୍ଡ୍ ଷ୍ଟାର୍ଟ ଡକ୍ଟ୍ରିନ (Cold Start Doctrine) ହେଉଛି ଭାରତୀୟ ସଶସ୍ତ୍ର ବାହିନୀ ଦ୍ୱାରା ପାକିସ୍ତାନ ବିରୁଦ୍ଧରେ ସମ୍ଭାବ୍ୟ ଯୁଦ୍ଧ ପାଇଁ ବିକଶିତ ଏକ ସାମରିକ ରଣନୀତି। ଏହା 2001 ମସିହାରେ ଭାରତୀୟ ସଂସଦ ଉପରେ ଆତଙ୍କବାଦୀ ଆକ୍ରମଣ ପରେ ମନ୍ଥର ସାମରିକ ଗତିବିଧିର ଦୁର୍ବଳତା ଦେଖାଯିବା ପରେ ଉଦ୍ଭାବିତ ହୋଇଥିଲା। ଏହାର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ଦ୍ରୁତ ଏବଂ ସୀମିତ ଆକ୍ରମଣ ମାଧ୍ୟମରେ ପାକିସ୍ତାନକୁ ଶାସ୍ତି ଦେବା, ଯାହା ପାକିସ୍ତାନର ପାରମାଣବିକ ପ୍ରତିଶୋଧକୁ ରୋକିବ।
କୋଲ୍ଡ ଷ୍ଟାର୍ଟର ମୁଖ୍ୟ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ:
– ଦ୍ରୁତ ଗତିବିଧି: ସେନା ଆଦେଶ ପାଇବାର 48ରୁ 96 ଘଣ୍ଟା ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ ପରିସରରେ ଆକ୍ରମଣ କରିବାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖିଥାଏ, ଯାହା ପାକିସ୍ତାନକୁ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା କରିବା ପାଇଁ କମ୍ ସମୟ ଦେଇଥାଏ।
– ଏକୀକୃତ ଯୁଦ୍ଧ ଗୋଷ୍ଠୀ (IBGs): ଭାରତୀୟ ସେନା, ବାୟୁସେନା ଏବଂ ନୌସେନାର ମିଳିତ ଦଳ ମେକାନାଇଜଡ୍ ଇନ୍ଫାଣ୍ଟ୍ରି, ଆର୍ଟିଲାରୀ ଏବଂ ବାୟୁ ସମର୍ଥନ ସହିତ ଏକାଧିକ ସ୍ଥାନରେ ଆକ୍ରମଣ କରିଥାଏ।
– ସୀମିତ ଲକ୍ଷ୍ୟ: ଏହା ପାକିସ୍ତାନରେ ଅଳ୍ପ ଅଞ୍ଚଳ (30-50 ମାଇଲ) ଦଖଲ କରିବା ଏବଂ ଆତଙ୍କବାଦୀ ଶିବିର କିମ୍ବା ସାମରିକ ଭିତ୍ତିଭୂମି ନଷ୍ଟ କରିବାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖିଥାଏ, ଯାହା ପାରମାଣବିକ ଯୁଦ୍ଧକୁ ଏଡାଇ ଦେଇଥାଏ।
– ଆତଙ୍କବାଦ ବିରୁଦ୍ଧରେ ପ୍ରତିଶୋଧ: 2001 ସଂସଦ ଆକ୍ରମଣ କିମ୍ବା 2008 ମୁମ୍ବାଇ ଆକ୍ରମଣ ପରି ଘଟଣାରେ ପାକିସ୍ତାନ-ସମର୍ଥିତ ଆତଙ୍କବାଦୀଙ୍କ ବିରୁଦ୍ଧରେ ଦ୍ରୁତ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ପାଇଁ ଏହା ତିଆରି ହୋଇଛି।
ପାକିସ୍ତାନର ପ୍ରଥମ ଆକ୍ରମଣର ଉତ୍ତର ଦେବାକୁ ଏହା ସକ୍ଷମ କି?
କୋଲ୍ଡ୍ ଷ୍ଟାର୍ଟ ଡକ୍ଟ୍ରିନ ପାକିସ୍ତାନର ପ୍ରଥମ ଆକ୍ରମଣ (ସେ ଆତଙ୍କବାଦୀ ଆକ୍ରମଣ ହେଉ ବା ପାରମ୍ପରିକ ସାମରିକ ଆକ୍ରମଣ) ର ଉତ୍ତର ଦେବାକୁ ସକ୍ଷମ କି ନାହିଁ, ତାହା ନିମ୍ନଲିଖିତ ଦିଗ ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ:
1. ଦ୍ରୁତ ଗତିବିଧି: ପୂର୍ବ ସୁନ୍ଦରଜୀ ଡକ୍ଟ୍ରିନ ଅଧୀନରେ ଭାରତୀୟ ସେନାକୁ ସୀମାନ୍ତରେ ପହଞ୍ଚିବାକୁ 3 ସପ୍ତାହ ଲାଗୁଥିଲା, ଯାହା ପାକିସ୍ତାନକୁ ପ୍ରତିରକ୍ଷା ତିଆରି କରିବାକୁ ସମୟ ଦେଉଥିଲା। କୋଲ୍ଡ୍ ଷ୍ଟାର୍ଟ ଏହାକୁ 48-96 ଘଣ୍ଟାକୁ ହ୍ରାସ କରିଛି, ଯାହା ଆକ୍ରମଣର ଆଶ୍ଚର୍ଯ୍ୟ ଉପାଦାନକୁ ବଜାୟ ରଖେ।
2. ଆଧୁନିକ ଅସ୍ତ୍ରଶସ୍ତ୍ର: ଭାରତର ପ୍ରହାର ମିସାଇଲ୍ (150 କିମି ପରିସର) ଏବଂ ପିନାକା ଓ ସ୍ମେର୍ଚ ମଲ୍ଟି-ବ୍ୟାରେଲ ରକେଟ ଲଞ୍ଚର ପରି ଅସ୍ତ୍ର ପାକିସ୍ତାନୀ ଭିତ୍ତିଭୂମି ନଷ୍ଟ କରିବାରେ ସହାୟକ।
3. ବିଭାଗୀୟ ସମନ୍ୱୟ: ଏକୀକୃତ ଯୁଦ୍ଧ ଗୋଷ୍ଠୀ (IBGs) ସେନା, ବାୟୁସେନା ଓ ନୌସେନାର ମିଳିତ କାର୍ଯ୍ୟକୁ ସୁନିଶ୍ଚିତ କରେ, ଯାହା ଦ୍ରୁତ ଓ ଫଳପ୍ରଦ ଆକ୍ରମଣ ପାଇଁ ଜରୁରୀ।
ଚ୍ୟାଲେଞ୍ଜ ଏବଂ ସୀମାବଦ୍ଧତା:
1. ପାକିସ୍ତାନର ପାରମାଣବିକ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା: ପାକିସ୍ତାନ କୋଲ୍ଡ୍ ଷ୍ଟାର୍ଟକୁ ପ୍ରତିହତ କରିବା ପାଇଁ ‘ନସ୍ର’ ନାମକ ସ୍ୱଳ୍ପ-ପରିସର ପାରମାଣବିକ ମିସାଇଲ (60 କିମି) ବିକଶିତ କରିଛି। ଏହା ଭାରତୀୟ ଆକ୍ରମଣକୁ ରୋକିବାକୁ ଯୁଦ୍ଧକ୍ଷେତ୍ରରେ ପାରମାଣବିକ ଅସ୍ତ୍ର ବ୍ୟବହାର କରିପାରେ, ଯାହା ଏକ ବୃହତ୍ ପାରମାଣବିକ ଯୁଦ୍ଧର ଆଶଙ୍କା ସୃଷ୍ଟି କରେ।
2. ପାକିସ୍ତାନର ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରସ୍ତୁତି: ପାକିସ୍ତାନ କୋଲ୍ଡ୍ ଷ୍ଟାର୍ଟକୁ ମୁକାବିଲା କରିବା ପାଇଁ ‘ନୂଆ ଯୁଦ୍ଧ ରଣନୀତି’ ଗ୍ରହଣ କରିଛି, ଯାହା ତା’ର ସେନାର ଗତିବିଧି ସମୟକୁ ହ୍ରାସ କରେ। କିଛି ବିଶ୍ଲେଷକଙ୍କ ମତରେ, ପାକିସ୍ତାନ ବର୍ତ୍ତମାନ ଭାରତ ଅପେକ୍ଷା ଦ୍ରୁତ ଗତିରେ ସୈନ୍ୟ ସଂଗଠିତ କରିପାରେ, ଯାହା କୋଲ୍ଡ୍ ଷ୍ଟାର୍ଟର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟକୁ ବିଫଳ କରିପାରେ।
3. ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ଚାପ: କୋଲ୍ଡ୍ ଷ୍ଟାର୍ଟର ସଫଳତା ନିର୍ଭର କରେ ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ସମୁଦାୟ, ବିଶେଷତଃ ଯୁକ୍ତରାଷ୍ଟ୍ର, ଭାରତ ଉପରେ କୂଟନୈତିକ ଚାପ ପ୍ରୟୋଗ କରିବା ଆଗରୁ ଦ୍ରୁତ ଆକ୍ରମଣ କରିବା ଉପରେ। 2001 ଓ 2008 ରେ ଭାରତ ଏହି ରଣନୀତି କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରି ନଥିଲା ମୁଖ୍ୟତଃ ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ହସ୍ତକ୍ଷେପ ଯୋଗୁଁ।
4. ଅନ୍ତଃବିଭାଗୀୟ ସମନ୍ୱୟର ଅଭାବ: ଭାରତୀୟ ବାୟୁସେନା କୋଲ୍ଡ୍ ଷ୍ଟାର୍ଟରେ ସୀମିତ ଭୂମିକା ଗ୍ରହଣ କରିବାକୁ ଅନିଚ୍ଛୁକ, କାରଣ ଏହା ତା’ର ରଣନୈତିକ ଓ ବାୟୁ ଆଧିପତ୍ୟ ମିଶନକୁ ଅଣଦେଖା କରେ ।
5. ଭିତ୍ତିଭୂମି ଓ ସାଙ୍ଗଠନିକ ଅସୁବିଧା: ଭାରତର ସାମରିକ ଭିତ୍ତିଭୂମି ଏବଂ ସଂଗଠନ ଏବେ ମଧ୍ୟ କୋଲ୍ଡ୍ ଷ୍ଟାର୍ଟର ପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ପାଇଁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ପ୍ରସ୍ତୁତ ନୁହେଁ ।
ପାକିସ୍ତାନର ପ୍ରତିରକ୍ଷା ରଣନୀତି:
– ଫୁଲ୍ ସ୍ପେକ୍ଟ୍ରମ ଡିଟରେନ୍ସ (FSD): ପାକିସ୍ତାନ କୋଲ୍ଡ୍ ଷ୍ଟାର୍ଟକୁ ମୁକାବିଲା କରିବା ପାଇଁ ‘ଫୁଲ୍ ସ୍ପେକ୍ଟ୍ରମ ଡିଟରେନ୍ସ’ ରଣନୀତି ଗ୍ରହଣ କରିଛି, ଯାହା ସ୍ୱଳ୍ପ-ପରିସର ପାରମାଣବିକ ଅସ୍ତ୍ର ବ୍ୟବହାର କରି ଭାରତୀୟ ଆକ୍ରମଣକୁ ରୋକିବାକୁ ଲକ୍ଷ୍ୟ ରଖିଛି
– 2010 ମସିହାରେ ପାକିସ୍ତାନ ଏକ ବୃହତ ସାମରିକ ଅଭ୍ୟାସ କରି କୋଲ୍ଡ୍ ଷ୍ଟାର୍ଟ ବିରୁଦ୍ଧରେ ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରସ୍ତୁତି ପରୀକ୍ଷା କରିଥିଲା
– ଭୌଗୋଳିକ ସୀମା: ପାକିସ୍ତାନର ସୀମିତ ରଣନୈତିକ ଗଭୀରତା (strategic depth) ଯୋଗୁଁ ଏହା ଆକ୍ରମଣ ବିରୁଦ୍ଧରେ ତୁରନ୍ତ ଓ ଦୃଢ଼ ପ୍ରତିକ୍ରିୟା ଦେବାକୁ ବାଧ୍ୟ, ଯାହା ଯୁଦ୍ଧକୁ ତୀବ୍ରତର କରିପାରେ ।
ବାସ୍ତବ ପ୍ରୟୋଗ
– 2008 ମୁମ୍ବାଇ ଆକ୍ରମଣ: ଏହି ଆକ୍ରମଣ ପରେ ଭାରତ କୋଲ୍ଡ୍ ଷ୍ଟାର୍ଟ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ କରି ନଥିଲା, ଯାହା ଏହାର ରାଜନୈତିକ ଇଚ୍ଛାଶକ୍ତି ଓ ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ଚାପ ଉପରେ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠାଇଥିଲା।
“ଭାରତର କୋଲ୍ଡ୍ ଷ୍ଟାର୍ଟ ଡକ୍ଟ୍ରିନ ପାକିସ୍ତାନ-ସମର୍ଥିତ ଆତଙ୍କବାଦୀ ଆକ୍ରମଣର ଦ୍ରୁତ ପ୍ରତିଶୋଧ ପାଇଁ ଏକ ସଫଳ ରଣନୀତି ହୋଇଥିବା ଦେଖାଯାଇଛି, କିନ୍ତୁ ଏହା ପୂର୍ଣ୍ଣ ସ୍କେଲରେ କାର୍ଯ୍ୟକାରୀ ହୋଇ ନାହିଁ।
ଉପସଂହାର:
କୋଲ୍ଡ୍ ଷ୍ଟାର୍ଟ ଡକ୍ଟ୍ରିନ ପାକିସ୍ତାନର ପ୍ରଥମ ଆକ୍ରମଣର (ବିଶେଷତଃ ଆତଙ୍କବାଦୀ ଆକ୍ରମଣ) ଉତ୍ତର ଦେବା ପାଇଁ ତତ୍ତ୍ୱଗତ ଭାବେ ସକ୍ଷମ, କିନ୍ତୁ ଏହାର ସଫଳତା ନିର୍ଭର କରେ ଦ୍ରୁତ ଗତିବିଧି, ଅନ୍ତଃବିଭାଗୀୟ ସମନ୍ୱୟ, ଏବଂ ଅନ୍ତର୍ଜାତୀୟ ହସ୍ତକ୍ଷେପ ଏଡାଇବା ଉପରେ। ପାକିସ୍ତାନର ସ୍ୱଳ୍ପ-ପରିସର ପାରମାଣବିକ ଅସ୍ତ୍ର ଏବଂ ଦ୍ରୁତ ପ୍ରତିରକ୍ଷା ପ୍ରସ୍ତୁତି ଏହାକୁ ଜଟିଳ କରିଥାଏ। ଅତଏବ, ଏହା ଆଂଶିକ ଭାବେ ସଫଳ ହୋଇପାରେ, କିନ୍ତୁ ପାରମାଣବିକ ଯୁଦ୍ଧର ଆଶଙ୍କା ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସାଙ୍ଗଠନିକ ସୀମାବଦ୍ଧତା ଯୋଗୁଁ ଏହାର ପୂର୍ଣ୍ଣ କାର୍ଯ୍ୟକାରିତା ଅନିଶ୍ଚିତ ରହିଛି।
ଆଧାର, ପାନ୍, ରାସନ କାର୍ଡ ଯଥେଷ୍ଟ ନୁହେଁ: ବୈଧ ନାଗରିକତା କାଗଜପତ୍ର ତାଲିକାଭୁକ୍ତ କଲେ ସରକାର